Budama; meyve ağaçlarının düzgün ve kuvvetli bir taç oluşturmalarını, verim çağlarında uzun zaman kalmaları ve kuvvetten düşmeye başlamış olan ağaçları yeniden kuvvetlendirerek bir süre daha yüksek kaliteli meyve vermelerini sağlamaktır.
Genel olarak, meyve ağaçlarının gelişmeleri incelendiğinde budama yapılmayan ağaçların, budama yapmış gibi çiçek açtıkları ve meyve verdikleri görülür.Bu gibi ağaçların meyveleri, ürün vermeye başladıkları ilk yıllarda kaliteli olabilirse de, bunu izleyen yıllarda küçük, renksiz ve gösterişsiz olurlar. Ayrıca, budanmayan bazı meyve ağaçlarında peryodisite olayına çok sık rastlandığı gibi, dalların alt kısımları çok çabuk çıplaklaşmakta şemsiye şeklini almakta, ürün alanları ağacın dış ve uç kısımlarına kaymakta ve azalmakta, bunun sonucu olarak ta ağaç başına verim düşmektedir.
Budamanın amaçlarını genel olarak şöyle sıralayabiliriz;
1. Meyve ağaçlarını en kısa zamanda ürün vermeye başlatmak ve onları uzun süre verim çağında tutmak, yani meyve ağaçlarında fizyolojik dengeyi kısa zamanda oluşturmak ve bunu bir süre korumak.
2. Gövde üzerinde ana dalları sayılarını ve dağılışlarını düzenleyerek meyve ağaçlarının sağlam, düzenli ve dengeli taç oluşturmalarını sağlamak.
3. Meyve ağaçlarının bakımı, meyvelerin derimini, zararlarla savaş ve teknik işlerin uygulanmasını kolaylaştırmak.
4. Kurumuş, hastalıklı, ekolojik ve mekanik etkilerle zararlanmış, kırılmış dallar ile birbiri üzerine binmiş, yada zayıf olan açılı dalları kesmek.
5. Meyve ağaçlarında karbon asimilasyonunu arttırmak amacıyla, ışığın ağaçların iç kısımlarına daha iyi girmesini sağlamak ve yaprak yüzeylerini artırmak.
6. Bazı meyve tür ve çeşitlerinde görülen peryodisiteyi önlemek veya azaltmak yani bazı meyve ağaçlarının bir yıl bol bir yıl az meyve verimini dinlenmelerini düzenleyerek her yıl düzenli meyve verimini sağlamak.
7. Meyvelerin kalitelerini iyileştirmek, şeklinde özetleyebiliriz.
Budamanın Fizyolojik esasları
Meyve ağaçlarında tohumun çimlenmesi ile ağaç verime başlaması arasında geçen devre gençlik; verime başlama zamanıyla, verimden düşünceye kadar geçen devre olgunluk ve bunu izleyen yaşlılık olmak üzere birbirinden ayrı üç fizyolojik yaşam devresi vardır.Ancak bu devrelerin birbirlerine geçişleri veya devrelerin başlama ile bitme zamanlarının pratik olarak önceden saptanması olası değildir.
Meyve ağaçlarında beslenme fizyolojileri de başlıca toprak üstü (taç) ve toprak altı organları (kökler) tarafından yönlendirilir. Gerçekte, meyve ağaçlarının değişik yaşam devrelerinin farklı görünüşü, bu iki ayrı organ siteminin çalışmalarının birbiriyle etkileşimlerinden ileri gelmektedir. Yani, yapraklar tarafından yapılan karbonhidratların miktarının, kökler tarafından alınan madensel maddelere (özellikle azot) oranı fazla ise (CH/N>1), meyve ağacında çiçek tomurcuğu oluşur. Öte yandan, ağacın yaşantısı üzerinde kök sisteminin üstünlüğü varsa , yani (CH/N<1) ise meyve ağaçlarında sürgün oluşumu kuvvetli olur. Bunlara ek olarak meyve ağacında toprak üstü ile toprak altı organlarının faaliyetleri arasında bir düzen oluşmuş, bu organlar arasında bir birlik ve beraberlik var, ahenkli bir çaba gösteriyorlarsa meyve ağaçları fizyolojik dengededir (CH/N=1).
Meyve fidanlarına şekil verilen gençlik devresinde normal olarak toprak altı organlarının çabaları, toprak üstü organlarındakine göre fazladır. Bunun sonucu olarak genç ağaçlarda anaca bağlı olarak değişmek üzere, kuvvetli sürgünler oluşmaktadır. Meyve ağaçlarında bol ve kuvvetli sürgünleri oluşturduğu devreye “Gençlik kısırlığı” denir. Bu sürenin mümkün olduğu kadar kısa olması istenir. Bu nedenle meyve ağaçlarında bu devreyi kısaltmak amacıyla kök kesmek, gövdeyi boğmak, meyve fidanlarını azotlu gübrelerle dengeli olarak gübrelemek, zayıf anaç kullanmak vb. bir takım teknik önlemlere başvurabilirler. Bu önlemler arasında karbon asimilasyonunu artırmak üzere yapılan budama işlemleri, diğerleri gibi etkili olmaktadır. Nitekim meyve ağaçlarında ışık yoğunluğunu artırmak amacıyla düzenli, kuvvetli ve dengeli taç oluşturmak; asimilasyon yüzeyini artırmak için de dalları uzun bırakmak veya hiç kesmemek, gövde ile kuvvetli büyüyen dalların açılarını daraltmak; fazla dalların bir kısmını seyreltmek, geri kalan dalları eğmek yada bükmek suretiyle meyve ağaçlarında kök ve taç arasındaki fizyolojik denge doğal olarak gelişen meyve ağaçlarına göre daha kısa bir zaman içerisinde kurulabilir. Fizyolojik dengenin generatif büyüme lehine bozulduğu yani, sürgün oluşmasının durduğu yaklaşık devresinde ise, meyve ağaçlarını sürgün yapmaya zorlamak için dalları kısa kesmek, daha önce eğilmiş, bükülmüş yada bağ olarak kullanılmış dalların bir kısmını çıkarmak, açılarını genişlemiş dalların, açılarını düzeltmek, çok fazla meyve dalı seyreltmesi yapmak ve meyve ağaçlarını azotlu gübrelerle, bolca gübrelemek zorunludur.
Görülüyor ki budamanın fizyolojik esası; meyve ağaçlarının fizyolojilerinin ve organografik yapılarının iyice bilinmesine dayanmaktadır. Bu yüzden bir budayıcının, elinden çok kafasının iyi işlemesi yanında, fizyoloji bilgisinin çok iyi olmasında ve meyve ağacını iyice tanımasında zorunluluk vardır. Bundan başka, budayıcının budamak amacıyla yanına gittiği her ağacı ayrı birey kabul ederek ona göre hareket etmesi ve işlerinde ön yargılara ve belli formüllere bağlı kalması gerekir.
BUDAMA TEKNİĞİ
Meyve yetiştiriciliğinde, meyve ağaçlarının fizyolojik faaliyetleri üzerine teknik uygulamalarla etkili olunabilir. Ağaçları budama işlemleriyle kısa zamanda ürün vermeye başlatabileceğimiz gibi, meyve başlama zamanını da geciktirebiliriz. Örneğinin, meyve fidanlarının daların kesilmeden bırakılmaları, eğilmeleri, bükülmeleriyle bunlar üzerinde çiçek tomurcuğu oluşumunu hızlandırır, meyve ağacını çok kısa bir sürede meyve vermeye yönlendirebiliriz. Öte yandan, bir fidanın dalları kısa kesilir ve bu işlem her yıl tekrarlanır ise çiçek tomurcuğu oluşması o denli geç olur. Ayrıca değişik kuvvette anaçlar kullanarak meyve ağaçlarının bodurlaşmalarını yada onların çok kuvvetli bir taç yapmalarını teşvik edebiliriz. Bu nedenledir ki, değişik çevre koşullarında yetiştirilen meyve ağaçlarının sağlıklı gelişmeleri ve kısa zamanda ürün vermeye başlamaları için, budama tekniğinin iyi bilinmesi ve uygulanması ile diğer kültür önlemlerinin gereği gibi yerine getirilmesi zorunludur. Budama tekniği bakımından başvurabilecekleri bazı ilkelerin açıklanması uygun ve yerinde olacaktır.
1. Meyve ağaçlarının fizyolojik dengesiyle budama işlemlerinin şiddetle uygulanması arasında önemli bir ilişki vardır.
2. Bir meyve ağacında, ana dallar tacın oluşumunu sağlar, yardımcı dallar ağaca şekil verir, meyve dalları ise genaratif faaliyeti yönlendirir. Bu nedenle, meyve ağaçlarının özellikle şekillendirme devrelerinde, budama işlemleri vejatatif gelişmenin görüldüğü odun dallarına uygulanmalı, meyve dalarına zorunlu olmadıkça dokunulmamalıdır. Bu ilkeye uygun olarak hareket edildiği takdirde, meyve ağaçlarına iyi bir şekil verilebileceği gibi, bunların kısa zamanda meyveye yatması da sağlanır.
3. Meyve ağaçlarında vejatatif gelişme meyve ağaçlarının büyüme noktalarında, yani uç kısımlarında olacaktır. Bu yüzden budama uç kısımlarda uygulanmalıdır.
4. Yardımcı dal oluşumu üzerinde titizlikle ve önemle durulmalıdır. Yardımcı dallar ana dallar üzerinde mümkün olduğu kadar eşit uzaklıkta ve aynı yönlerde oluşturulmalıdır.
5. Ana dallar arasında gelişme bakımından dengesizlik varsa bunlar açı genişleterek, kuvvetli dallar üzerindeki meyveler tamamen bırakılarak gelişmesi zayıflatılarak düzeltilebilir.
6. Besin maddelerinin dağılmaları ile depo edilmeleri meyvelerin gösterişli ve kaliteli olmaları, dalların ışıktan eşit şekilde yarar sağlayabilmeleri ve kültür işlemlerinin kolaylıkla uygulanabilmesi için ağaçların taç oluşumunda simetriye dikkat edilmelidir.
7. Dalları kısa kesmek vejatatif gelişmeye, hiç kesmemek, uzun bırakmak veya eğmek, bükmek genaratif faaliyete yardım eder.
8. Dallar toprağa paralel olarak eğilmeli, keskin yay teşkil edecek şekilde kuvvetli eğilmemeli, çünkü bu noktadan oluşacak dik büyüyen dallar ağaçların gelişme dengesini bozabilir.
9. Aynı noktadan yan yana büyüyen aynı kuvvetle dalların gelişmesine izin verilmemeli, geniş açılı dal bırakılarak dar açılı büyüyen dal çıkartılmalıdır.
10. Ana dalların gövde ile yaptıkları açılar 45-60 derece olmalıdır. 45 derece den dar olan ana dalların dış etkilere karşı direnci zayıf olur.
11. Çok kuvvetli anaçlar üzerinde aşılı elma ağaçlarında katlı piramit ve palmet şeklinde, ilk katla, ikinci kat arasındaki yükseklik 80-110cm olmalı, diğer katlar belirtilen rakamlardan 10cm azaltılarak oluşturulmalıdır. Ancak zayıf ve orta kuvvette anaçlar üzerinde aşılı fidanlar kullanıldığı takdirde, belirtilen bu yükseklik çok fazladır.
BUDAMA ZAMANI
Budama zamanı, meyve ağacının toplu büyümesini, kesime karşı göstereceği tepkiyi, verimini, fizyolojik ve ekonomik ömrünü etkiler. Budama kış ve yaz (yeşil ) olmak üzere iki ayrı ve zıt mevsimlerde yapılır.
1.Kış budama zamanı;
Kışı ılık geçen yerlerde meyve ağaçlarının kış dinlenmesine girmelerinden sonraki süre, budama bakımından, en uygun bir zaman dilimidir. Ancak kışı sert geçen yerlerde şiddetli donlardan önce, budamanın yapılması doğru olmaz. Meyve ağaçlarını budamak için en uygun dönem, yaprak dökümünü izleyen günlerle ilkbahar gelişme periyodunun başlaması arasında geçen dönemdir.
2.Yaz budama zamanı:
Yaz boyunca meyve ağaçlarında sürgünlerin seyreltilmeleri, uç alma, bükme, eğme, dalların birbiriyle karşılıklı olarak bağlanmaları ve açıların genişletilmeleri, daraltılmaları gibi yapılan işlemlerin tümüne yaz budaması denir.
Yaz budamasında anaç, meyvelerin daha iyi renklenmelerini sağlamak, vajatatif gelişmeyi düzenlemek, kış aylarında yapılacak budama işlemlerini azaltmak ve derim işleri ile kültürel etkinlikleri geliştirerek kolaylaştırmaktır.
Yaz budaması özellikle meyve ağaçlarının şekillendirme yıllarında yapılması gerekli olan önemli bir teknik işlemdir. Meyve ağaçlarında, yaz budaması ilkbahar gelişme periyodunun sonu ve yaz gelişme periyodu içerisinde sürgünler odunsulaşmaya başladıktan sonra yapılabilir. Genellikle ağaçlar üzerinde şekli bozan, büyümeleri istenmeyen gelişmeleri ama yardımcı dalların zararına olan dallar kesilerek çıkartılabilir yada eğilip bükülebilir. Bazı dallar da açıları genişletilerek gelişmeden alıkonulabilir.
Günümüzde meyve ağaçlarında elmadan örnek vermek gerekirse anaca bağımlı olarak değişik şekilde terbiye imkanları mevcuttur. Genelde kuvvetli gelişen anaçlar üzerindeki terbiye şekilleri ve bodur gelişenler üzerindeki terbiye şekilleri; Goble, Doruk dallı, Değişik doruk dallı, Piramit, Merkezi lider, Hytec, Selender spendle type, Vertical axis, Trellis espallier sistemi vs. şeklinde sayılabilir.
Bunun gibi her ülke kendine uygun bir terbiye sistemi belirlemiş. Bunu belirlerken iklim, toprak gibi faktörlerinde etkisi ile bunlar belirlenmiş. Ben sizlere fazla sistem anlatıp bunlar arasındaki farkları anlatma gibi bir yöntem izlemeyeceğim. Benim düşüncem kuvvetli anaçlı ağaçlarda ve bodur anaçlı ağaçlarda birer sistem anlatmak olacaktır. Bu sistemler aşağıda anlatılmaktadır.
MERKEZİ LİDER TERBİYE SİSTEMİ
Bu tip bir budama şeklini çöğür anacı, MM111, MM106, gibi kuvvetli gelişen veya yarı bodur gelişen anaçlar üzerinde aşılı olan elma çeşitlerinde uygulamak mümkündür. Bunlar değişik sıklıkta dikilmiş olabilir. 5x5, 6x6, 4x3, 4x2m ebatlarında dikilebilir. Genç elma ağaçları için en kolay terbiye sistemi merkezi lider sistemidir.
Dikim sonbaharda ağaçların yaprak dökümünden ilkbaharda gözler uyanıncaya kadar olan sürede yapılabilir. Kışı sert geçen yerlerde tepe kesimi bahar aylarında yapılmalıdır.
Meyve bahçesinde dikilecek fidan dallı veya kamçı şeklinde dalsız olabilir. Dikim sistemine göre açılan çukurlara aşı noktası 5-10 cm toprak yüzeyinde olacak şekilde kök tuvaleti fidanlar dikilir. Eğer fidan kamcı şeklinde dalsız fidan ise dikimden sonra bunun 60-75 cm üzerinden (spur ve yarı bodurlar 75-85) tepesi vurulur. Genellikle lider toprak yüzeyinden 60-85 cm mesafede tepesi vurulur. Spur ve yarı bodur ağaçlarda 75 cm, standart ağaçlarda 90 cm den tepe kesimi yapılır. Tepesi vurulurken ki son göz aşı noktasının ters tarafında olmalıdır. Böylece yetişen ağaç bir denge halinde olabilsin. Eğer dallı fidan dikilecekse bir veya iki yaşlı o zaman 4-5 geniş açılı yan dal bırakılır. Bu dalların en düşük olanı 45 cm toprak yüzeyinden yukarı olmalı ve bu dallar arası düşey olarak 5-10 cm aralık olmalıdır. Bu yan dalların 1/4 kesilerek uç alınmalıdır. Yan dallar ağaç etrafına eşit mesafeden yerleştirilmelidir.
BİRİNCİ BÜYÜME SEZONU
Dikimi takip eden yaz ayları başında şekil verme işlemlerine başlanır. Sürgünler 7,5-10 cm olunca yaz budamasına başlanır. İlk iş olarak dik büyüyen fidanın üst tarafına en yakın olan sürgün lider olarak seçilir.
Özellikle dar açılı çıkan dalların açıları yayıcılarla (kürdan, mandal, kamış vs.) genişletilmeli. Dalsız bir fidan dikildiğinde yaz aylarında oluşan sürgünlerden 3-6 tane iyi ana dal seçilir. 5 tane olması idealdir. Diğer çıkan sürgünler varsa çıkartılır. Liderle rekabet edenler çıkartılır. Dallar arasında düşey olarak 7,5-25 cm arası bir mesafe olabilir. Böylece birinci katı oluşturacak dallar seçilmiş olur. En alt dal ile toprak yüzeyi mesafesi arası en az 45cm olmalıdır.
Birinci katı oluşturan dalların en üstündekinden 60-70 cm yukarısından liderin tepesi vurulmalıdır. Oluşturulan açıları genişletilen yan dalların 1/4 ü kesilir. Yan dalların ucu lider seçilen daldan aşağıda olmalıdır.
İKİNCİ BÜYÜME SEZONU
Birinci katın 60-75 cm üzerinde ikinci bir kat oluşturulmalı. Bu ikinci katında açıları geniş olmalı. Gövde ile dal arası açı 35-60oarasında olmalı. Geniş olanlarda daraltılmalıdır.
Yeni oluşturulan ikinci kat birinciden daha kısa olmalı. Alttakini gölgelememeli. İkinci katın dalları birinci kat dalları üzerine gelmemeli, iyi yerleştirilmeli. Ana dalların 1/4 kısaltılmalı. Bu tip bir budama ile piramit şekli (Noel ağacı) şekli elde edilir. Dal açıları 45-60o arasında olmalı. İkinci kat olarak 3-4 dal seçilir. Alt kattaki ana dallarda çatallar çıkarsa bu hep aynı yönde bırakılmalı, simetriye dikkat edilmeli.
ÜÇÜNCÜ VE TAKİP EDEN DİĞER YILLARDA BUDAMA
Önceki yapılan işlemlere devam edilir. Her yıl ana dalların ve liderin ucundan 1/3 kesilir. Ağaç çeşidine, toprak ve iklim durumuna göre 8-12 ana dal olgun verim çağında bir ağaçta bulunmalıdır. Buna göre ihtiyaca göre 3. Bir kat da oluşturulabilir.
Her ana dal arasında düşey olarak 10-15 cm bulunmalı. Açılar dar ise genişletilmeli, yaklaşık 35-65o lik bir açı olmalı. Ölü dallar, hastalıklı ve kırılmış dallar seçilerek budanır. Dar açılı ve dik büyüyen dallar, yaz budaması boyunca çıkarılmaz kış budamasında çıkarılır. Yan dallarda az yan sürgün varsa tepesi 1/4 oranında kısaltılır ve sürgüne teşvik edilir. Merkezi lidere ve ana yan dallara rakip dallar yaz budamasında çıkarılır. Yan dallar ilk beş yıl açı genişletmeye açı genişletmeye ihtiyaç duyar. Yayılan yada açısı genişletilen dallar sonraki yıllarda kuvveti azalır ve meyve gözü gelişimi artar.
Ağaç meyveye oturduğunda daha hafif terbiye uygulanır, minimum yaz budamasına ihtiyaç duyar. Birinci adım, ölü, hastalıklı ve zarar görmüş dallar çıkartılır ve alçak yatan dallar ile dik sürgünlerde çıkartılır ve alçak yatan dallar ile dik sürgünlerde çıkarılır. Kuzeyi önlemek için şekil verme ve destek kesimleri ile yan dalların tepesini vurma Noel ağacı şekli oluşturmada önemlidir. Güneş olmayı engelleyen dalları (eğer kalınsa) kış budamasında yapmak gerekir.
BODUR ELMA AĞAÇLARINDA VERTİCAL AXİS TERBİYE SİSTEMİ
Elma ağaçları için bir budama metodudur. Yeni elma çeşitleri bazı eski elma çeşitlerinden (örneğin: Golden Del. ve Jonathan gibi) çeşitlerin fiyatlarından daha yüksektir. Eğer bir yetiştirici yeni bir elma üretmek isterse onun bazı özellikleri taşımasını talep eder. Mesela, eski çeşitlerden daha karlı olmalıdır. Yoğun bahçe dikim sistemleri (örneğin; vertical axis sistemi gibi) dikimden 2 veya 3 yıl içinde meyve verebilir. Bunun tersine düşük yoğun bahçe sistemleri genellikle daha az (dekara 40-50 ağaç) dikilir. Bunlar üretime geçinceye kadar genellikle 5 yıla ihtiyaçları vardır. Yoğun üretim sistemleri vertical axis sistemi meyvenin daha erken elde edilmesinde ilave yararlar sağlar. Budama ve hasat maliyetleri azalır.Çünkü ağacın hacmi küçüktür. Daha az ilaç ve gübre kullanılır. Fakat bazı dezavantajları da vardır. Tesis maliyetleri ki bu telli bir sistemi içerdiğinden maliyeti yüksektir. Bunun yanında daha yoğun idare teknikleri ihtiyacı vardır. Hastalık ve böcek zararlıları kolayca yayıldığından dolayı daha yoğun bir idare gerektirir.
Bodur elma ağaçları M9, M26 anaçlı ağaçlarda uygulanan vertical axis terbiye sistemini anlatmaya çalışacağım. Bunları tek sıralı, iki sıralı ve üç sıralı dikim sistemi ile dikebiliriz. İstenilen dikim sistemine göre dikilecek olan bodur anaçlı olan bu fidanlarda muhakkak bir destek sistemine ihtiyaç vardır. Bu destek sistemi için her bir fidana bir direk kullanılabilir. İkinci bir yöntemde telli terbiye sistemidir. Bu metot da iki direk arasına dikim mesafesine bağlı olarak 4-6 bodur ağaçlık yer sağlanır. Şekilde de bunu göstereceğim. Burada tellerin düşey sayısı ve nihai yüksekliği isteğe bağlı olarak 3-6 sıra tel döşenebilir. En alttaki tel 45-60 cm yerden yükseklikte ve diğer düşey aralıklarda yine aynı mesafede 45-60cm olmalıdır. En üstteki teli yüksekliği hasat metoduyla ilgilidir. Hasat yerden yapılacaksa en üsteki tel yerden 180 cm yüksekte olmalıdır. Eğer bir toplama platformu, merdiven kullanılacaksa 240-300 cm yükseklikte olabilir.
Direkler demir, beton veya ahşap olabilir. İki direk arası mesafe 10-14 m. Arasında olmalıdır. Direkler dikim mesafesine bağlı olarak iki fidanın ortasına dikilmelidir. Baştaki ve sondaki direkler daha derine dikilmeli ve desteklenmelidir. Direklere 3-4 mm kalınlığında galvanizli tel büyüme sezonu ortasında gergince çekilmelidir.
DİKİMDE BUDAMA
Dalsız fidan dikilecekse onlar yaklaşık 76 cm’den tepeleri kesilir. Bir veya iki güçlü dal olduğunda onlar çıkartılmalı ve lider yaklaşık 76 cm’den budanmalıdır. Dallı fidanlar da kullanmaya elverişli en üst dalın yaklaşık 25 cm üzerinden liderin tepesi kesilir. Bu mesafe genellikle aşı noktasının yaklaşık 89-114 cm arasındadır.
Yeni dikim fidanlar tepesi kesilmiş dallardan yararlanılabilir ve bazı dalların kaldırılması tamamlanır. Çünkü her dikim yeri farklıdır, yalnızca genel tavsiyeler verilebilir. Bazı fidanlık fidanları aşırı bir dal sayısına sahip olabilir. Bu sebeple, onlar düşey ve ağaç etrafının her ikisine de iyi dağıtılan aşağı yukarı yedi dala seyreltilmelidir. Oldukça fazla dal bırakma şaşırtma şokuna yardım edecektir (normal büyüme ve yaprak çıkarma da başarısızlık), ve merkezi liderin zayıf gelişimine de sebep olabilir.
Dalların tepesini vurmada karar verirken birkaç faktöre dikkat edilmelidir.
1- Dikim tarihi
2- Dalların sayısı ve numarası
3- Gözsüz dala çeşidin eğilimi
Dikim tarihinden sonra, dalların uzunluğu ve sayısı daha önemlidir ve çeşidin ölü göz teşekkülü daha önemlidir. Çok çeşitli dalların tepesi vurulabilir.
Dikim tarihi gecikince budamayı durdur veya tam çiçeklenmeden sonra dallar en azından %50’si çıkartılmalıdır. Dikim tarihi erkense (ortalama tam çiçeklenme tarihinden 6 hafta daha önce) budama sertliği dalların sayısı ve uzunluğuna bağlı olacaktır. Nispeten az dallı ağaçlar için (3-5), 61 cm’den daha az uzunluktaki her biri, dalın budanması isteğe bağlıdır. Tepesi vurulmayan, bırakılan dallar ikinci yıl mahsulü daha çok meydana gelecektir. Bununla birlikte, hafif eğme ve uzunluğunun yukarı doğru dörtte birini çıkarma dallanmayı ve gövdeye yakın spur gelişmeyi (ölü gözü azaltmaya) ve dalların sertleşmesini arttıracaktır.
Uzun dallar uzunluğunun 1/3 ile ¼ arası çıkarılarak yaklaşık 61 cm’ye kısaltılmalıdır. Dallardaki budama, ağacın yer üstündeki bölümünün azaltılması nakliye ile oluşacak şokun önlenmesine yardım edecek ve daha küçük kök sistemiyle daha yakın denge oluşturacaktır. Çok dallı ağaçlarda dalların budanması da ölü göz oranını azaltacak ve dallanmayı arttıracaktır. Budama dalları da sertleştirdiğinden ikinci yılda ürün vermeye başladığında ara dalları yukarı bağlama ihtiyacını azaltır.
BİRİNCİ SEZON (MEVSİM)
İdeal bir vertical axis bahçesi kurmak için bir lider ve aşağısında dört yan dal ki bunlar ağacın etrafına düzgün yayılmış dallara sahip olmalı. Bu yan dallarda merkez liderin etrafında uygun yayılmış, toprak yüzeyinden 45 ile 76 cm yükseklikte ve geniş açılı olarak (merkezi lider ile açı 45-60 derece) bulunmalı. Satın alınan ağaçlarda bu şartlar eksiktir. Bu sebeple toprak yüzeyinden 45 cm’e kadar olan mesafede hiç dal bırakma. Ana lider ile dar açı yapan dallar ve uygun yayılış göstermeyen ana gövdedeki dallar uzaklaştırılmalı.
(A) Bir Vertikal axis sisteminde dikim için ideal bir ağaç. (B) Vertikal axiste dar açılı dallar çıkartılır ve zayıf dallı ağaçlarda lider dikimde geriye kesilir.
Eğer ağaçta sadece 2 dal varsa onlar kesilmeli ve ana lider 75 – 80 cm yüksekten kesilerek yeni lokal dalların büyümesi teşvik edilir. Yeni lider yaklaşık 45 cm büyüdüğünde liderin ucuna yakın yerleşmiş 1., 2. ve3. dallar uzaklaştırılır. Daha aşağıdaki dalların gelişmesi sağlanır. Lider de hereğe bağlansa iyi olur. Haziran başlarında en az 60 dereceden daha az açılı (liderden) dallar uygun yayılışta bulunulmalı ve bu açı ile aşağıya bağlanmalıdır. Tel veya plastik yayıcılar ve diğer ticari ürünler kullanılabilir. Açıların açılması için çimento ağırlığı veya çamaşır mandalı kullanılabilir. Bu ucuzluk sağlar. Bununla birlikte çimento ağırlıkları kullanıldığı zaman dallar başlangıçta 60 dereceden daha az bir açı ile tutulsa iyi olur. Çünkü dal açısı zamanla artar. Ağaç ağırlıkları Ağustos sonundan sonraki bir zamanda dallardan kaldırılabilmelidir.
(A) Dallar birinci büyüme sezonunun haziran başlarında gövde ile 60 derecelik bir açıya açılmalı. (B) Dal açmada çamaşır mandalı ile tutturulan ağırlıklar kullanılabilir.
Dikimden hemen sonra destek sistemine ana gövde bağlansa iyi olur. Bir yaşlı fidan üzerindeki dallar da genellikle yatay ve yataydan 30 derece yukarı açılı dallar çok arzu edilmez. Yataydan 45 derece daha yukarı açılı dallar aşırı büyümeyi ve meyvelenmeyi teşvik etmek için 30 derece veya daha aşağı açıya bağlanmalıdır.
İlk yaz büyümesi boyunca dallanma ve spur gelişimi ana dallar üzerinde olacaktır. Birkaç yeni dal ve yeni bir lider kesim noktasının hemen altında çıkacaktır. Birinci durgun budamada amaç ana iskeletin aşağıdan güçlü bir kat gelişmesini teşvik etmek ve ağacın üstünlüğünün zirvesine ulaşmasını yakınlaştırmaktır. Merkezi lider düşey bir pozisyonda bağlanırsa ve budanmadan bırakılırsa bu amaç gerçekleşmez. Birkaç budama ihtimali vardır ki bunlar; güçlü ve alçaktan bir taç oluşumu teşvik edilmesi ve doruk büyümesinin azaltılmasıdır.
Nispeten güçlü dalların tümü 30 derece aşağıya veya yatayın biraz üzerinde bağlansa iyi olur. Açı, dala ve ağaç kuvvetine bağlıdır. Dallar ve ağaçların nispeten zayıf büyümesi için 30 dereceye yakın bir açı uygundur, ama büyüme güçlüyse daha yatay bir pozisyon uygulanabilir. Dik sürgünler tamamen budanır ve çatal dallar teklenir.
İKİNCİ SEZON
Dikimde dallı olan ana dallarda spurlar üzerinde çiçeklenme meydana gelecektir. Bodur anaçlarla, m-9 gibi mütevazı bir ürün alınacaktır ama genç ağaçların çok ürünlenmesinden sakınılmalıdır. Özellikle ağaçlar zayıf büyüyorsa. Zayıf ağaçların meyveye yatmasına müsaade edilmemelidir. Ağaçlar kamçı olarak dikildiği için genellikle ikinci yıl çiçeklenmeyecektir. Dallı fidanlardan dolayı birinci yılda iyi yetiştiler ve dekara 250-1000 kg kadar ürün alımı erken verimli çeşitlerde Gala veya Jonagold gibi beklenebilir.
Martta liderle rekabet eden güçlü dalların çıkarılmasıyla ağacın dar piramit şekli korunmaya çalışılır. Meyve tutumundan sonra bir ağaçta 2 veya 3 elma bırakılabilir, bununla birlikte elmaların çoğu Haziran’a kadar çıkartılmalıdır. Dalların vejetatif büyümesi için oldukça fazla meyve bırakılmamalıdır ve ağacın sonraki hayat süresini azaltır. Haziranda dalla 60 dereceden daha az bir açıda yayılmalı ve ağırlık takılmalıdır. Kök sürgünlerinin çıkarılması yaz süresince yapılmamalı, sonbahar veya durgun sezon boyunca çıkartılabilir.
İkinci büyüme sezonunun ilkbahar başlarında merkezi lidere rakip olan güçlü dallar çıkartılmalıdır.
ÜÇÜNCÜ SEZON
Terbiyenin başarıldığı yıllar süresince budama temel yapı tamamlanıncaya kadar ikinci yılda tarif edilene benzer olacaktır.
Merkezi lider en üst tele ulaşınca, iki yöntemden biri takip edilebilir. Lider bir istikamet (baskı) içinde kıvrılabilir ve en üst tele bağlanır. Sonra, bükülen yerin altında bir yan sürgün geliştiğinde ve yeterli büyüklüğe ulaşınca o ters yönde tele bağlanır. Diğer yöntem en üst telin hemen altından lideri kesmektir. Yeni yan sürgünler geliştiğinde başlıca ikisini en üst tele bağla ,kafi uzunluğa gelir gelmez her birini ters yönlerde gerilir. Son yöntem katların gelişmesi için yeterli dal güvencesini biraz daha fazla verir.
Bitişik olan ağaçların dalları veya ana dalları değene kadar, tellerin meyvelenmiş dallarla tüm kısımlarını örtmesini sağlamak için bir(kaplama) örtme arzu edilir. Her yıl, meyveli dalların telleri kaplamasının ardından, budama güneş ışığının iyi işlemesini sağlamak için dışarıdaki seyreltme ile sınırlamalıdır. Fazla yan sürgünler erken yıllar süresince bırakılır, üç dört yıllık bir süreden sonra tedricen çıkartılmalıdır. Ağaç sırasının genişliği 90-120 cm istenmesinin sürdürülmesi için kenar dalları seyreltme kesimleriyle buda.
DAHA SONRAKİ YILLAR
Olgun dikimler, dalların tele sardığı ağaç çiti sistem yalnızca senelik durgun budamanın makul bir miktarına ihtiyaç duyar. Ağustosta aşırı ve istenmeyen sürgün büyümeleri çıkarılır.
İyi dallanmış ağaçlar dikildiyse üç yılda dönüme 2-4 ton arasında bir ürün meydana gelmelidir. Yeni yüksek karlı çeşitlerin sık dikim meyve bahçeleri ile kurulu ağaçlardan ağırlıklı ürün almak güçlü ekonomik motivasyondur. Bununla birlikte üçüncü yılda aşırı verimli ağaçların iki yılda bir ürünlenme gibi (peryodizite) ciddi bir neticesi dikkate alınmalıdır.
İkinci yıldaki gibi kuvvetli dallar yaz mevsiminde iple veya lastik bantla bağlayarak veya terbiye ağırlığı kullanımıyla yatay bir doğrultuda terbiye edilmelidir. Takip eden üçüncü yılda durgun sezonda merkezi lider budama ve terbiyesi evvelki yıllarda kullanılan yöntemleri takip etmelidir.
Dördüncü beşinci yıllarda ,yazın ana dalların yerini belirleme ve durgun budama evvelki yıllardaki gibi aynı olacaktır. Ağaç son yüksekliğe ulaştığı ve üst dallar üzerinde meyvelendiği zaman merkezi lider iki üç yaşlı dal içine doğru geriye kesilmeli, yeni lider sürgün olarak zayıf bir yan dal bırakılmalıdır.
Erken ilkbaharda liderle rekabet eden güçlü dallar uzaklaştırılır. Erken ilkbaharda ağacın ucuna yakın dalların açılmasına (yayılmasına) devam edilir. Bu zamana kadar ağacın alt kısımlarında dallar oluşturulmalıdır. Destek için lider direğe bağlanır. Haziranın ortasına kadar lider direğin en üstünde olmalıdır (yaklaşık 240 cm uzunluğunda). Dal kırılmalarını önlemek için ve meyve büyüklüğünü ve kalitesini geliştirmek için meyve seyreltmesine ihtiyaç olacaktır.
Üçüncü yılın sonundaki durgun sezonda komşu ağacın birlikte büyüyen ve temas eden alçaktaki dalları budamalısın.
Dinlenme döneminde komşu ağacın birlikte büyüyen alt dalları budanır. İki yaşlı ve daha yaşlı dalları piramit şekli formunda, daha az güçlü bir yan dal yapmak için geriye kesin (bak.resim 5). Bir yaşlı dallar kesilmemeli, bu olay aşırı büyümeyi teşvik eder. Tele alınan eski dallar çıkarılır.
OLGUN AĞAÇLARIN İDARESİ
Vertical axis meyve bahçesi sisteminde olgun ağaçların yüksekliği genellikle yaklaşık 300 cm’dir. Sonra merkezi lider direğin üstünden öteye büyüyebilir, fazla kıvrılabilir ve ağaç büyüklüğü limitine kadar en üst tele bağlanabilir veya durgun sezon boyunca iki yaşlı dallar üzerinde daha az güçlü yan dal için geriye budanabilir.Vertical axis sisteminde alçak dallar daimidir ama iki yaşlı veya daha yaşlı dallar budama kesimleriyle periyodik olarak kısaltılır. Ağacın daha yukarı kısımlarında dar şekli korumak ve yeni dallar oluşturmak için merkezi lidere yakın kesimler yapılmalı. Stap (kütük) kesimlerin dibindeki vejetatif gözler yeni bir dal üretecektir ve yeni meyveli sürgün sağlayacaktır. Diğer dalın üzerine çıkan dallar ve gölgeli alçak dallar çıkartılmalıdır.
(A) Ağaç uygun yüksekliğe gelince, merkezi lider kıvrılmalı ve direğe bağlanmalıdır veya (B) yeni bir lider oluşturmak için zayıf bir yan dal üzerinden geriye kesim yapılmalıdır.
Vertical axis sistemi uygulanmış bir bahçede ileriki yıllarda görülebilecek yukarıdaki gibi olacaktır.
Kaynaklar :
1- Prof. Dr. Muhsin YILMAZ, Adana, 1990, Meyve Ağaçlarında Budama.
2- John Van Dyk, Iowa State University, USA, Genç Elma Ağaçlarında Budama.
3- Pete Lane, Ohio State University, USA, Pruning Mature Apples and Pears.
4- Michael L. Parker, Nort Carolina State University, Training & Pruning Fruit Trees.
5- Bruce H. Barritt, Good Fruit Grower, Intensive Orchard Manegement.
6- Michele R. Warmud, Missouri University, Columbia-USA, The Vertical Axis Sistem.
7- Richard C. Funt, Ohio State Univesity, USA, Trellis Espalier System for Supported Apples Trees.
8- Virginia Cooperative Extension, Tree Fruit in the Home Garden.
Türkçe